Ang atong mga katigulanangan sa unang panahon daghan ug mga tinuohan, nga maskin karon nga naa nata nagpuyo sa bag-ong teknolohiya, daghan pa kanato nga mitoo ug misunod sa maong tinuhoan. Siguro ang mga bag-ong henerasyon dili na kaayo motuo o wala na makabalo niini pero naa pay pipila nga maka storya ug misunod, kay sa kanila pa, walay mawala kung mutuo.
Kung basehan sa simbahan, dili gyod mutoo ang taga simbahan kay wala may ebidensiya nga ikapakita. Ang Pari nag base sa ebidensiya o subay ba kini sa bibleya ang mga gipang buhat sa atong mga katigulangan. Kay ang pagtuo nga dili subay sa pulong sa Dios usa ka dakong sala, kay nagtuo ka man sa mga dios-dios.
Pero ang atong katigulangan nag subay lang sa ilang nasinati o na experyensa sa dugay nga panahon pag-puyo sa kalibutan, ug nakita nila ang epekto, positibo man o negatibo. Busa wala kini nila tapigi, ila kining gisugilon para mahalikay ang tawo sa kadaot o disgrasya sa umaabot.
Ang katigulangan sa unang panahon matibangon, dili makalantaw kung unsay nahitabo sa iyang palibot, busa kung dunay panghitabo ma panglawas man o pangkinabuhi dili kini mag-makuli paghatag sa iyang opinyon nga gituhuan niyang makatabang sa iyang isig-katawo.
Kung gihilantan ang bata pamilaan ug dahon, o ipaadto sa manghihilot kay napiang kay mao ang hinundan sa hilanat, o magpalina kay giduol sa daotang espirito kay nagabhi-an ang bata sa gawas sa panimalay, palinaan usab ang mga sinina sa bata kay dugay nahipos sa halayan ug naabtan sa kagabhi-on o nabuntagan.
Laing pama-agi sa arbularyo kung dili maayo ang sakit ug dili masabtan bisan sa doktor, mangayo ang arbularyo ug puting manok o baboy depende sa iyang pagkunsolta sa masakiton. Ang paghalad sa maong hayop ngadto sa dili ingon nato, nga maoy naghatag sa sakit. Paga limpyohan ang hayop ighahalad, lapwa-an nga walay asin, dayon sa takna sa 6:00 sa gabii ang oras sa pagseremonyas sa paghalad. Human ipakaon niya sa tagbalay ang hinald nga hayop pero siya dili mokaon sa hayop.
Kini nga tinuhoan gigamit gihapon karong panahona. Gipangutana ko ang arbularyo o mananambal ngano nga dili siya mokaon walay siya’y gitubag kanako. Pero dunay ako’y higala nga nakahawid sa mananambal sa paghimo sa maong seremonsyas, apan ubos sa pagtugot sa mananambal nga mohawid. Ang rason nga dili siya mokaon kay ang mga dili ingon nato nga gihalaran sa hayop adunay daghang sakit, ang mga hitsura nila makahadlok kuno, tungod sa sakit sa panit, mora ug leprosy nga ang uban nawad-an na parte sa kalawasan, ug ang maong mga bisita nga dili ingon nato or engkanto mohikap sa gihalad, mosimhot ug ikaw nga maglantaw malisang ug maglain ang ginhawa. Kung si kinsa nga mokaon sa salin sa gihalad mobalhin ang ilang sakit sa nagkaon.
Morag makatuo ako, kay aduna ako’y higala nga nagkasakit sa panit, siya pa nindot siya ug panit kaniadto, hamis gayod ug kalit lang nag allergy siya sa iyang nawong. Miadto na siya ug doktor ug daghan nang klase sa tambal iyang gigamit, im-nunun man o ihaplas, pero wala kini’y alibyo, busa miduol sila ug mananambal. Naghalad sila ug manok, ug sa panahon sa sermonyas ang ilang iro mo-uwang nga morag naay nakita sa ilang duol. Pero wala kini nila ambata. Paghuman gikaon nila ang hinalad nga manok kay siya pa lami kuno kaayo. Ako gahilom nga naminaw ug galantaw kaniya, hamis gyod ang iyang mga panit nga makita sa mubong palda, sa mga buktong niya pero ang iyang nawong lahi ra. Siya pa, naayo siya pero ang kahamis kaniadto sa iyang nawong wala mahabalik. Makaingon ako nga mobalhin gayod siguro ang sakit sa dili ingon nato kung mokaon ka sa ilang salin. Ug among katabang kaniadto, saksi ako nga mikaon siya sa hinalad nga duha ka manok. Human niadtong pagkaon niya, hinay-hinay nanaghan ang iyang katol-katol sa panit. Katol kuno kaayo ug ang hitsura morag korikong, bisan unsa na lang ang gitambal wala gyod naayo, hangtod mihawa na sa panimalay.
Kaniadto daghan ang gidungog nga nawala nga mga bata o hingkod na nga tawo kay gidala sa enkanto, ang arbularyo uban sa mga tag-tungod, moadto sa kahoy diin gituhoan gidala ang bata o tawong nawala, magsaba-saba samtang ang arbularyo maghimo sa iyang seremonyas. Pipila ka adlaw mahibalik ang nawala ug magsugilon sa iyang panghitabo uban sa kalibutan sa mga engkanto. Daghan ang motuo kay dili paman uso ang kidnap niadtong panahona.
Daghan sa unang panahon nga sudlan ug daotang espirito, ug adtuon diritso mao ang arbularyo, dili sa doktor o hospital kay ingnon man dayon nga nalisoan sa maayong pangisip. Ang arbularyo makig tigi sa daotang espirito samtang ang biktima wala na sa buot kung unsay iyang gihimo.
Ako maka-pamatuod niini kay nakasaksi ako, higala ko siya, nakalitan ako, nahadlok, pero kay daghan kami ug amiga ko siya mitabang ako ug ampo, samtang ang biktima nakigbisog usab nga dili madala. Ang akong mag-ampo maputol, madisturbo ako sa higayon nga musokol siya, daw leon nga mudasmag sa arbularyo inubanan sa dakong tingog. Kung dili ka hugot sa imong pag-ampo ug pagsalig sa Dios makadagan gyod ka. Daugon ka sa kahadlok. Kung mahuwasan na siya, nagpasabot nga mibiya na ang daotang espirito, maluya siya ug pagkabuntag musigilon sa iyang panghitabo, nga mas daghan ang daotang espirito ikumpara sa mga tawong mitabang kaniya. Kung dili daw hugot ang pag-ampo lupigon gyod ang mga tawo sa kadaghan nila.
Ang tinuhoan sa arbularyo sa pag-abog sa dautang espirito mao ang pag wisik-wisik ug bendita, pag-pahawid ug krusipiho, sab-ongan ug rosaryohan ang biktima, ang uban pakan-on ug bugas nga sinagulan ug asin dayon ang uban inig luwa mamahimong luto. Kining pagluwa nga mamahimong luto wala ko kasaksi pero mao ang istorya kanako sa arbularyo.
Kung magtugod ug balay, kinahanglan magsubay sa dagan sa bulan, kanang padulong tibuok, dili padulong himatayon kay dili kuno maayo ang epekto. Dili kuno molambo ang kinabuhi ug pagpuyo sa pamilya. Sa dili pa tukuron ang haligi kinahanglan dunay dugo sa kanding o baboy nga ipatulo sa kada haligi, ug mahuman na ang balay, kinahanglang bendisyonan sa pari ug arbularyo, kasagaran mag-una ang arbularyo kay dili man mutugot ang pari niana nga tinuhoan. Pero makabalo gihapon ang pari kay duna may dugo nga gi krus sa mga bongbong ug haligi. Parehas ra usab sa sakyanan nga bendisyonan, duna nay krus sa dugo sa sakynan inig bendisyon sa pari, kining nga tinuhoan gihimo gihapon karon, kay hasta ako mituo ug mibuhat gihapon niini.
Mag-pabasa sa palad ang tawo kaniadto sa arbularyo o sa tig-himalad, diin kudlitan ang palad ginamitan sa aguha aron ang maot nga panghitabo sa umaabot ma pak-gang, ug dili gayod mahitabo kaniya.
Kung maglabay ug butang nga gabii na o moagi sa mangitngit nga lugar, muingon gayod ug “tabi apo” kay makasala o makadasmag unya ug dili ingon nato, ug kung paga dayegon ang itubag “pwera buyag” aron dili mabuyagan, aron dili ma-maot ang sangpotan. Kanang duha ka pulong wala gyod na mawala hangtod karon, gigamit ug gituhoan gihapon karong panahona.
Mao kini ang pipila ka mga tinuhoan sa mga katigulangan nga akong nahinumduman, nga hangtod karon ginasunod ug gituhoan gihapon sa pipila ka mga katawhan. Tinuhoan nga gi-dili sa simbahan kay dili subay sa pulong sa Dios, pero ang tawo muingon “Walay Mawala o Madaot Kung Buhaton Kini”.
Nang-hinaot ako nga nasabtan ang mga gisulat ko, ug nakahatag ako ug pipila ka inpormasyon mahitungod sa mga tinuhoan kaniadto sa atong mga katigulanngan.
