Πραγματικότητα από τις πηγές
Αν θυμάστε (με αγάπη ελπίζω) τα μαθήματα Ιστορίας του Λυκείου, θα θυμάστε ότι πλάι στο κείμενο του βιβλίου υπήρχαν και διάφορες "ιστορικές πηγές": αφηγήσεις, τεχνουργήματα, επιγραφές, κ.ά (όπως εδώ). Υποτίθεται πως τα περιεχόμενα του βιβλίου προήλθαν από προσεκτική συλλογή, εξέταση, κριτική αποτίμηση και συρραφή των πηγών αυτών. Αν ο μαθητής/αναγνώστης είχε το χρόνο να διαβάσει όλες τις πηγές που είχαν μελετήσει οι συγγραφείς, θα μπορούσε ---ως ένα βαθμό--- να έχει παράξει το βιβλίο μόνος του. Το υφιστάμενο βιβλίο ήταν απλώς μια πιο επιμελημένη και οργανωμένη έκδοση της ίδιας ιστορίας. Η νοοτροπία αυτή ενυπάρχει και σήμερα στη αξιολόγηση του μαθήματος: στις πανελλαδικές εξετάσεις της Ιστορίας, ο μαθητής έρχεται αντιμέτωπος με μια ιστορική πηγή που δεν έχει συναντήσει προηγουμένως, και καλείται να συνδυάσει το περιεχόμενό της με τις λοιπές ιστορικές του γνώσεις ώστε να απαντήσει κριτικά σε κάποια ερώτηση.
Η παρακίνηση για ανασύνθεση της "αλήθειας" από τα επιμέρους θραύσματα καθιστά την Ιστορία το πιο πειραματικό μάθημα που έκανα στο Λύκειο. Δε θυμάμαι σχεδόν κανένα άλλο μάθημα να δίνει τόση βαρύτητα στην εκτίμηση νέας πληροφορίας. Κανένα τμήμα των εξετάσεων στη Φυσική δε μοιάζει έτσι: ορίστε τα αποτελέσματα από ένα πείραμα που έγινε υπό αυτές τις συνθήκες, γράψτε τις δαπιστώσεις σας. Είναι πολύ στενάχωρη αυτή η έλλειψη καθώς δίνει μια στρεβλή εικόνα της επιστήμης γενικά, και της Φυσικής ειδικότερα. Μπορεί κανείς να σχηματίσει μια ιδέα για το πώς θα έμοιαζε η εξέταση της Φυσικής (κι άλλων θετικών επιστημών) εάν υπήρχε σοβαρό πειραματικό κομμάτι κοιτάζοντας τις ερωτήσεις του διαγωνισμού PISA (εδώ για το 2015). Η απόσταση είναι μεγάλη.
Ακόμη και στη σχετικά καλή περίπτωση της Ιστορίας μπορεί κανείς να σκεφτεί διάφορα προβλήματα: η μελέτη περιορίζεται στις πηγές που υπάρχουν στο βιβλίο, και είναι, κατά μία έννοια, "προεγκεκριμένες". Επίσης, η Ιστορία σπανίως φτάνει να θίξει γεγονότα του άμεσου περελθόντος, γιατί θα ήταν δύσκολο να είναι αντικειμενική. Πλην όμως, αυτά ακριβώς τα γεγονότα επηρεάζουν το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό παρόν. Η απουσία τους κάνει το μάθημα "βολικό" αλλά η βολική Ιστορία δεν πληροί το ρόλο της.
Είθισται σε όλα τα προβλήματα να προτείνεται ως λύση-πασπαρτού "η παιδεία". Όμως, καθώς η κοινωνία γερνάει, και ο πληθυσμός αντικαθίσταται πολύ πιο αργά, αυτό έπαψε να είναι εφικτό. Η παιδεία είναι λύση όταν ζευγαρώνουμε στα 20, κάνουμε 5 παιδιά ως τα 45 και πεθαίνουμε στα 60. Τώρα (ή οσονούπω) που θα υπογράφουμε σύμφωνο συμβίωσης στα 30, θα κάνουμε 1-2 παιδιά ως τα 55 και θα ζούμε ως τα 90, δεν μπορούμε να περιμένουμε όλες τις λύσεις από μια μικρή νεόφυτη ελίτ. Πόσο μάλλον όταν αυτοί οι νέοι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τεράστιο φάσμα ανεργίας, το οποίο καθιστά αδρανή την όποια πολύτιμη σύγχρονη παιδεία έλαβαν. Οπότε, όσο υπέροχη και εξαιρετικά επείγουσα κι αν είναι μια καλύτερη διδασκαλία της Ιστορίας ή της Φυσικής στο Λύκειο, αυτό δε θα λύσει τα προβλήματα των σημερινών 45ρηδων.
Η πεποίθηση ότι η ζωή μας θα βελτιωθεί αν "αποκτήσει καλύτερη παιδεία κάποιος τρίτος, και όχι εμείς" αρρώστησε τη μέρα που γεννήθηκε η τυπογραφία και πέθανε την ημέρα που γεννήθηκε ο Παγκόσμιος Ιστός. Ίσως να ήταν εφικτό να υπάρξει πρόοδος και ευημερία χωρίς πολύ "ψάξιμο" ως το Β' ΠΠ, αλλά η κοινωνία στην οποία ζούμε έκτοτε, και ειδικά η κοινωνία του 21ου αιώνα, δε συγχωρούν την αφέλεια να καταναλώνουμε έτοιμα συμπεράσματα για την επικαιρότητα, την επιστήμη και την κοινωνία. Από τη στιγμή που ήρθαν τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στη ζωή μας και σκόρπισαν παντού θραύσματα πραγματικότητας, όλοι έχουμε γίνει δυνάμει δέκτες, εκτιμητές και πομποί πληροφορίας στο στενό μας κύκλο, και ήρθε η ώρα να αναλάβουμε την ευθύνη της εγκυρότητας της πληροφορίας που μεταδίδουμε.
Αυτά είναι γνωστά. Το θέμα είναι το πώς.
Για να γίνουμε "αξιόπιστα κανάλια", χρειαζόμαστε μια ψυχολογική και τεχνική σκευή την οποία δυστυχώς δεν την παρέχει το σχολείο σήμερα, αλλά είναι επείγον να αποκτήσουν πολλοί, έστω και με retrofit. Η ψυχολογική σκευή αφορά δύο πράγματα: πρώτον, να επωμιστούμε συνειδητά το ρόλο του πομπού πληροφορίας, και δεύτερον, να πιστέψουμε ότι μπορούμε και οφείλουμε να κρατάμε διαρκώς στα χέρια μια νοητή "σκαπάνη" με την οποία "σκάβουμε" το Διαδίκτυο ώσπου να ανακαλύψουμε τις πηγές που χρειαζόμαστε. Με λίγα λόγια, πρέπει να είμαστε υπεύθυνοι κι επίμονοι. Οποιοσδήποτε προσπαθεί να άρει από πάνω μας την ευθύνη της πληροφόρησης (με πλύση εγκεφάλου) ή να περιορίσει την πρόσβαση σε πηγές (με λογοκρισία, απόκρυψη και λοιπές "βυζαντινές" πρακτικές) είναι ανυπόληπτος συμπολίτης. Όσο για την τεχνική σκευή, αυτή είναι κατά βάση η εμπειρική γνώση του "που-θα-βρω-τι" αλλά και η θεωρητική γνώση της εκτίμησης αυτού που βλέπουμε σύμφωνα με την επιστήμη. Ο στόχος: να είμαστε πνευματικώς τολμηροί και τεχνικώς ενάρετοι ώστε να πετύχουμε να είμαστε ελεύθεροι (στοχαστές), όπως θα ήθελε ο Κάλβος.
Το παρόν blog φτιάχτηκε με σκοπό να καταδείξει το παραπάνω: ότι για διάφορες όψεις της σύγχρονης ζωής, ο μέσος άνθρωπος μπορεί να βγάλει αδιαμεσολάβητα συμπεράσματα με μικρή, σχετικά, προσπάθεια. Το μεγαλύτερο εμπόδιο στην έγκυρη πληροφόρηση είμαστε πια εμείς οι ίδιοι.
Θα είναι τα συμπεράσματα πάντα σωστά; Όχι. Ένα browsing στο Internet δεν υποκαθιστά χρόνια κοπιώδους μελέτης από εξειδικευμένους επιστήμονες. Σε πολλές, όμως, περιπτώσεις θα είναι σωστά, και σε μερικές πολύ ενδιαφέρουσες περιπτώσεις θα είναι όχι μόνο σωστά αλλά αντίθετα από τις πεποιθήσεις "της κοινής γνώμης", η οποία στη μεγάλη της πλειονότητα έχει απεμπολήσει την ευθύνη να ενημερώνεται για τις τρέχουσες εξελίξεις από έγκυρες πηγές. Αυτό που πρέπει να κλονιστεί (κι ελπίζω να κλονιστεί) δεν είναι η εμπιστοσύνη στους ειδικούς (εξάλλου, αυτοί που αξίζουν τα λεφτά τους θα γνωρίζουν ήδη όσα θα ανακαλύψουμε) αλλά η εμπιστοσύνη στο echo chamber που έχουμε όλοι γύρω μας: το αυτοτροφοδοτούμενο βουητό "πληροφορίας" από πολυάριθμους μη-ειδικούς, κανένας εκ των οποίων δεν έχει αναλάβει την ευθύνη να αναζητήσει την αλήθεια μονος του.
Δε θέλω να γράψω περισσότερη motivational σάλτσα. Φιλοδοξώ να υπάρχει καινούριο περιεχόμενο (νέο post) κάθε 1η και 16η του μηνός. Όσοι διαβάζετε το blog και θέλετε να το μοιραστείτε, παρακαλώ κάντε το ελεύθερα, υπό όρους CC BY 4.0. Όσοι θέλετε να επιδοτήσετε τις μπάρες σοκολάτας που αναλώθηκαν και θα αναλώνονται κατά τη συγγραφή, το donate είναι εδώ αποκάτω (αλλά δε δουλεύει με PayPal, δουλεύει με Bitcoin Cash)!
